Ein solfylt sundag ettermiddag i august møtte over 10 000 menneske opp på Fredrikstad stadion for å oververe PostNord-ligakampen mellom byens fotballstoltheit FFK og Østfold-rivalen Moss. Kvifor det, eigentleg? Josimar sendte reporter og fotograf til Glommas breidder for å finne det ut.
Tekst Nils Henrik Smith
Foto Magnus Gulliksen
Vi som er glade i fotball, veit at fotball først og fremst er eit spel. Fotball vert spelt av 22 spelarar jamt fordelt på to lag, samt innbytarar, på ei rektangulær og idéelt sett nokon lunde jamn speleflate som, i den profesjonelle delen av spelet, nesten alltid består av anten naturleg eller kunstig gras, og sjølv i dei tilfella kor graset er kunstig, er det eit krav frå spelets makthavarar at det skal vere grønt. Det står i reglane: The playing surface must be green. Speleflata, i daglegtalen kjent som banen, skal vere mellom 90 og 120 meter lang og mellom 45 og 90 meter brei (i FIFA-konkurransar er dog reglane for banens storleik meir spesifikke, og dei fleste moderne fotballstadia er utforma etter desse meir spesifikke reglane). I kvar ende av den grøne, rektangulære, idéelt sett jamne flata står eit mål, avgrensa av målstolpar og tverrliggjar, samt nett. Det målar 732 centimeter mellom dei to målstolpane, og 244 centimeter frå mållinja til tverrliggjaren. Hensikten med fotballspelet er å greie å tvingje spelets objekt, ballen, inn i målet, som oftast, slik spelets namn jo antyder, med føtene, eller, slik spelets namn ikkje antyder, med hovudet, men i prinsippet kan alle kroppsdelar utanom hendene og armane takast i bruk for å få ballen i mål. Det laget som klarar dette fleire gonger enn motstandarlaget i løpet av 2 x 45 minutt + tillegg, vinn kampen. For å hindre at fotballkampar degenerer til anarki, har spelet reglar, 17 i talet, og ansvaret for å sjå til at desse vert følgt, samt at det får konsekvensar viss dei vert brotne, ligg hjå domaren og hans assistentar (som, i parentes nemnt, snart vil vere fleire enn spelarane ute på banen viss utviklinga held fram). Alt dette veit vi. Fotball er eit spel, og vi kjenner grunnlaget for spelet. Ballen. Banen. Spelarane. Reglane. Domaren og hans assistentar. Det er det heile. Det er dette som, i streng forstand, er fotball. Alt anna er eigentleg staffasje. Fotball er ikkje «underhaldning». Fotball er ikkje eit «produkt». Fotball er ikkje ein metafor for sjølve kjernen i mennesketilværet. Det er eit spel, og det er strengt tatt alt det er. Fotballen eksisterer i seg sjølv og for seg sjølv, ikkje for publikums del, og publikums oppleving av spelet er såleis prinsipielt irrelevant for vurderinga av dets kvalitet som spel.
Samstundes er det ikkje til å kome forbi at fotball i minst 150 år har vore ein aktivitet som trekk til seg dei skodelystne skarar. Trass i at det ikkje er hensikten, og trass i at ingen, så vidt eg veit, har vore i stand til å presist forklare kvifor, finn svært mange menneske fotball attraktivt å sjå på, så attraktivt, faktisk, at dei er viljuge til å betale i dyre domar (og gjerne reise over lange avstandar) for å sjå bestemte fotballkampar. Somme av oss er til og med så sære at vi synst det er attraktivt å sjå på all fotball, uavhengig av status eller glam-faktor, slik at eit gjørmebad i tysk Regionalliga Nordost faktisk kan vere meir vederkvegande for sjela enn ei festførestelling på turistattraksjonen Camp Nou. Fotball er fotball og ingenting anna enn fotball, fotballen an sich treng strengt tatt verken sentimentale journalistar, TV-avtalar, sponsorinntekter, spelaragentar, Deadline Day eller VAR, men alt dette er, anten ein no likar det eller ikkje, ein del av det gigantiske kraftfeltet som omgjev den moderne fotballen, og sidan vi menneske likar å setje ord på ting, kallar vi gjerne dette kraftfeltet for «fotballkultur». Denne kulturen har vist seg å vere ekstremt overførbar, slik at fotball i løpet av det seinaste hundreåret har spreidd seg frå sin arnestad i Storbritannia til nesten overalt på planeten vår, eller iallfall nesten overalt på planeten vår kor det bur folk. Fotball er populært i nesten alle samfunn og samfunnssjikt, ja, det går sågar an å argumentere for at fotball er verdas mest populære kulturelle uttrykksform. Kjernen i fotballkulturen er, som tidlegare påpeikt, fotballen i seg sjølv, men rundt fotballen i seg sjølv, som ein membran som både vernar og tærar på fotballen, ligg publikum og dei ymse praksisar som er knytt til det å vere fotballpublikummar (møte opp på stadion, iført yndlingslagets fargar, støtte laget med entusiastiske tilrop, pipe ut domaren etc). Fotballen, sjølve spelet, elleve mot elleve ute på den grøne matta, kunne fint eksistert utan publikum, men fotballkulturen, alt det som omgjev fotballen, har unekteleg publikum som sitt eksistensgrunnlag, på godt og vondt. Alt dette er naudvendig å ha i mente når ein skal freiste å forklare kva det er som eigentleg går føre seg når meir enn ti tusen menneske møter opp for å sjå ein fotballkamp på tredje øvste serienivå i den i beste fall middels gode fotballnasjonen Noreg.
Fotball-helvetets forgård
Alle som har studert populære fenomen, vil ha oppdaga den udiskutable kjensgjerning at dét at eit fenomen er populært, vil bidra til å gjere fenomenet endå meir populært. Popularitet er sjølvforsterkande. Då ryktet byrja å spreie seg om at Fredrikstad Fotballklubb var i ferd med å setje ny billettrekord for norsk tredjedivisjon til lokaloppgjeret mot Østfold-rivalen Moss, sa det seg såleis sjølv at det faktisk ville verte ny rekord. Dette var folket i Fredrikstad sin sjanse til å demonstrere at byen har fotballkultur, noko som, gjeve fotballens umåtelege popularitet på verdsbasis, er ein uhyre attråverdig ting å ha. At fotball er populært, kan hevdast å vere ein verdi i seg sjølv, men samstundes let det til å vere nærast universell konsensus om at det er ekstra stas når fotballens popularitet er lokalt forankra. Ingenting er gjevare enn at sjølvaste Folket stillar opp i hopetal for å støtte sin heimbys lag. (Dette fenomenet har sjølvsagt òg si motsetning: Det styggaste ein kan seie om ein fotballklubb, uavhengig av kvaliteten på A-lagets spel, er at klubben manglar tilknyting til lokalsamfunnet.) Sett i ein slik kontekst var det ikkje minst viktig at kampen mellom FFK og Moss faktisk fann stad på nivå tre. Viss laga hadde vore i Eliteserien, og kanskje sågar kjempa om spel i Europa neste sesong, ville eit svært høgt oppmøte ikkje vore anna enn det som var å vente. Men no, i PostNord-ligaen, denne fotball-helvetets forgård, var kampen brått ein unik sjanse til å demonstrere overfor resten av nasjonen at Østfold er eit fotballfylke, og at Fredrikstad er fotballfylkets sentrum, trass i at den moderne konstruksjonen Sarpsborg 08 for augneblinken, fortærande nok, har fylkets klart beste lag. Kampen var viktig i seg sjølv – FFK burde vinne for å halde følgje med Raufoss i kampen om direkte opprykk til Obos-ligaen; Moss trong poeng for å halde det frykta Nedrykksspøkelset på avstand – likevel var det noko anna ved dette oppgjeret som var langt viktigare enn kampen om poenga: Det handla, for begge lag, men særleg for heimelaget, om å ivareta, og styrke, sin sjølvrespekt.
Fotballfylket
Østfold har vore eit sentralt fotballfylke nesten heilt sidan norsk toppfotballs spedaste byrjing. Sarpsborg FK vart fylkets første Noregsmeistrar i 1917, etter triumf (4-1) over Brann på Stavanger stadion, for øvrig den første NM-finalen som vart spelt på gras (!) Lagets kaptein var konditor-sonen Asbjørn Halvorsen, ein stilfull centre-half som seinare skulle verte både Noregs første internasjonale stjernespelar (i Hamburger Sport-Verein), kyndig lagleiar for Bronselaget og ikkje minst allmektig og visjonær generalsekretær i Noregs Fotballforbund. Året etter tok Kvik Fredrikshald sin første og (hittil) einaste NM-tittel, òg det etter finalesiger over stakkars Brann. Fredrikstad var seinare ute med å etablere seg i den absolutte Noregstoppen, men henta til gjengjeld heim Kongepokalen heile fem gonger mellom 1932 og 1940. Då klubbfotballen i Noreg starta opp igjen etter krigen, vann Østfold-klubbar NM-gull fem sesongar på rad: Tre til Sarpsborg, eitt til FFK og sågar eitt til vesle Sparta. Samstundes fekk Noreg sitt første «nasjonale» seriesystem (i hermeteikn fordi lag frå våre tre nordlegaste fylke ikkje fekk lov til å delta), og Østfold utmerka seg ved å stadig vere det einaste fylket som har hatt fem (!) lag på øvste serienivå på same tid: Sesongen 1950/51 spelte FFK (som vart seriemeistrar), Sarpsborg, Sparta, Lisleby og Selbak alle i Hovedserien (dei to sistnemnte rykka dog ned). Av klubbane som var med i Hovedserien heilt frå byrjinga i 1948, var FFK den som overlevde klart lengst: Dei rykka ikkje ned før i 1973, og vann i løpet av denne 25-årsperioden sju ligagull og fire cuptitlar. I 1960 var dei den første norske klubben som deltok i Europacupen for serievinnarar, kor dei i første runde slo ut Ajax, trent av den legendariske Vic Buckingham, totalfotballens bestefar, som mellom mykje anna er kjent for å ha vore den som først oppdaga talentet til ein hengslete gutunge ved namn Johan Cruyff. På det klassiske FFK-laget spelte legendar som den driblekåte høgrevingen Bjørn Borgen, som både sportsleg og utanomsportsleg vurdert var ein slags norsk George Best, midtspissen Per «Snæbbus» Kristoffersen, som vart toppscorar i serien fire gonger og stadig er nr. 5 på lista over spelarar med flest mål i norsk fotballs øvste divisjon, og forsvarsbautaen Roar Johansen, som både er den FFK-spelaren i historia med flest A-landskampar (61) og den nordmannen som har spelt flest landskampar på rad (54), for berre å nemne nokre ytst få av alle dei som sette sitt preg på Fredrikstad-fotballen i denne perioden. Litt yngre enn desse var ein kar som rett nok aldri spelte for FFK, men som ikkje desto mindre er den Fredrikstad-guten som i størst grad har sett spor etter seg i internasjonal toppfotball – Østsidens one and only Egil Olsen. Han er for øvrig ein av to nordmenn som har trent eit asiatisk landslag (Irak), den andre (Nord-Korea) er Jørn Andersen frå Skjeberg, som vart cupmeister med FFK i 1984 og som dessutan er den einaste nordmannen som har vore toppscorar i ein stor europeisk liga, i det han scora 18 Bundesligamål for Eintracht Frankfurt sesongen 1989/90. Og slik kunne ein halde fram. Totalt har Østfold ti ligatriumfar og tjue cupmeisterskap – tretti nasjonale titlar fordelt på fem klubbar, og då har vi ikkje ei gong nemnt at i mellomkrigstida vann Sprint (Jeløy) seks og Sparta tre titlar i NM-konkurrenten Arbeidermesterskapet i fotball. (Sprint er for øvrig òg, i parentes nemnt, klubben til Noregs første VM-domar, Rune Pedersen.) Det er med andre ord ingen tvil om at fylket tradisjonelt har vore eit kraftsentrum i norsk fotball, og FFK, som åleine står for tjue av dei tretti (eller trettini) titlane, er fotballfylkets ubestridelege gigant. Dog har klubben kun vunne to av sine talrike titlar i det som i fotballsamanheng (med ein viss velvilje) kan kallast moderne tid: Noregsmeisterskapa i 1984 og 2006. Dagens motstandar Moss, derimot, var ein late bloomer i det østfoldske fotball-landskapet. Klubben fekk èin sesong i Hovedserien i 1953/54, men rykka rett ned, og så seint som i 1970 var klubben på nivå fire i norsk fotball. Kun seks år seinare rykka dei imidlertid opp i førstedivisjon, og befann seg såleis for første gong høgare i seriesystemet enn rivalane frå byen som irriterande nok er kjent som «Plankebyen», ettersom FFK same sesong rykka ned (igjen). For Moss, med dei unge talenta Geir Henæs og Einar Aas i spissen, vart dette starten på ein gyllen epoke, og trass i at sistnemnte etter kvart forsvann til proffspel i Bayern München og Nottingham Forest, vann Moss både cupen i 1983 og serien i 1987. Sistnemnte triumf kom under kyndig rettleiing av ein viss Nils Arne Eggen, viss son, Knut Torbjørn, seinare vart den einaste som har trent både Moss og FFK i Eliteserien. Interessant nok har dei to rivalane sidan 1948 kun befunne seg på same nivå i det norske seriesystemet i åtte sesongar før denne: Ein i Hovedserien, tre i gamle 1. divisjon, to i gamle 2. divisjon og to i nye 1. divisjon/Obos-ligaen. Med andre ord: Ein obligatorisk kamp mellom FFK og Moss har aldri funne stad på eit like lågt nivå som dagens oppgjer. Ingen av laga var heller i denne divisjonen førre sesong: Moss rykka opp frå 3. divisjon, medan Fredrikstad rykka ned frå OBOS-ligaen, etter ein katastrofal sesong. Begge klubbane har, av ymse årsaker, opplevd brutale økonomiske nedturar det siste tiåret. Begge ynskjar no å mobilisere, å skape seg ei framtid som i det minste kan minne om stråleglansen frå ei stolt fortid, men begge veit òg, inst inne, at det er langt, uendeleg langt fram, at dei i mange år enno vil måtte nøye seg med å kike opp på oppkomlingane Sarpsborg 08, der dei kosar seg med å spele Eliteseriefotball og kvalik til Europa League. Uansett kven som vinn i dag, vil dei ikkje ha sikra seg anna enn den lett patetiske (og dessutan midlertidige) statusen som nest-best i Østfold. Paradoksalt nok er det nettopp dette som gjer kampen til ein uhyre viktig kamp, og som dannar ein viktig del av bakteppet for den fredrikstadske publikumsmobiliseringa.
Den Store Dagen
Fotograf Gulliksen og Dykkar Audmjuke Tenar cruiser nedover gjennom det østfoldske bygdelandskapet i Volvoen til førstnemnte. Himmelen er, som bilen, blå. Solsvidde kornaks vitnar om tørkesumaren vi enno ikkje heilt har lagt bak oss. Folket frå AmCar-byen Halden, som altså i år kan feire hundreårsjubileum for sin einaste triumf på fotballbanen, samstundes som arme Kvik vansmektar nede i 3. divisjon, er ute og gjer landevegen utrygg i sine nypolerte dollarglis. Ytre sett er det ein heilt vanleg sundag, slik den fortonar seg gjennom eit bilvindauge, den uforklarleg paradoksale kjensla av å vere både heilt adskilt frå og eitt med landskapet på ei og same tid. Når vi nærmar oss Fredrikstad, kjem vi til ei rundkjøring pynta med raude og kvite vimplar påtrykt FFKs karakteristiske logo. Her har nokon vore oppe tidleg, ofra ein sikkert sårt tiltrengt fridag for å pynte byen i høve Den Store Dagen, dét er slik det skal vere. Eg er spent på dette møtet med ein by eg ikkje har vitja sidan eg var barn. Då poserte eg med hovudet i ein gapestokk som var sett opp på ein plass i Gamlebyen: Den som vil sjå fotografiske bevis for dette, kan vitje min barndomsheim. Men eg er òg litt engsteleg, og grunnen til at eg er litt engsteleg, har med mine fordomar å gjere. Mine fordomar mot Østfold generelt og Fredrikstad spesielt er på ingen måte originale. Tvert imot har eg eit heilt klart inntrykk av at dei er svært vanlege fordomar å ha. Nøyaktig kvifor det er slik, er ikkje lett å seie, men den klassiske fordomen om Østfold er at fylkets fremste særpreg er dets innbyggjarar, og at desse innbyggjarane sitt fremste særpreg er ei spesiell form for jovial «folkelegheit». De veit kva eg meiner, ikkje sant? Raymond. Prekæs. Lange flate ballær. Og så vidare. Den ubehagelege sanninga er at østfoldingen, i populærkulturen, gjerne vert framstilt som litt dum, og den endå meir ubehagelege sanninga er at det ofte er østfoldingar sjølv som har stått for denne framstillinga. Men eg er jo ikkje komen hit verken for å fordøme eller for-døme, men tvert imot for å freiste både å forstå Østfold generelt og Fredrikstad spesielt gjennom fylkets og byens fotball, og for å forstå fotball gjennom Østfold generelt og Fredrikstad spesielt.
Moderat hedonisme
Vi parkerer og går den korte vegen til byens vidgjetne elvepromenade. Her ligg ikkje serveringsstadene som perler på ei snor, men som serveringsstader langs ein elvepromenade. Tre timar før kampstart er det fullt dei aller fleste stadene, inne og ikkje minst ute, slik det sømar seg ein solfylt sundag i august. Ein merkar seg straks at dei aller fleste som er ute på promenaden denne dagen har iført seg trøyer, skjerf, luer eller andre plagg i FFKsk raudt og kvitt, og at dei ytst få som ikkje har gjort dette, gjev til kjenne si tilknyting til Moss, kråkenes by, med klubbfargane gult og svart. Stemninga er prega av det ein kan kalle party-patriotisme, meir avslappa enn aggressiv. Folket i Fredrikstad er ute for å feire sin fotballklubb og seg sjølv. Mine fordomar om jovial folkeligheit får næring når noko av det første eg høyrer er ein trubadur som radbrekk «Hotel California», men ved nærare ettersyn verkar ikkje folk her meir folkelege enn folk flest. Gulliksen gjev seg straks ut på jakt etter fotomotiv. Dei er ikkje vanskelege å finne. Ved eit bord på ein av serveringsstadene sit ein bande unge menn som høglytt hojar FFK-songar, iført t-skjorter spesialdesigna for derbyet med påskrifta «RØDHVIT MAKT! KRÅKESLAKT!» Dei er til gjengjeld den einaste konkrete, fysiske manifestasjonen av fotballkulturens konfronterande aspekt som er å sjå (og høyre) langs promenaden. Elles er stemninga lugn. Ei byferje legg til kai. Raud- og kvitkledde menneske strøymer i land. Unge og gamle. Småbarnsfamiliar. Tenåringar i større og mindre grupper. Eldre ektepar arm i arm. Det er eit eller anna med ferjer. Dei innbyr til nostalgi. Det er ingen mangel på bruer over elva, men folk tek ferja likevel, iallfall på ein dag som denne, som jo i mangt og mykje handlar om å gjenskape ei mytisk fortid i håp om å skape seg ei framtid, på fotballbanen. Eg ruslar fram og attende, observerer, og tenkjer mitt. Overalt kring meg er menneske som lever i augneblinken, som framsyner det eg er freista til å kalle noko så paradoksalt som moderat hedonisme, men det eg tenkjer på, er at mennesket er eit reflekterande vesen, eit vesen med evne til historisk medvit, og at det kanskje først og fremst er denne evna som skil oss frå resten av skaparverket. Iallfall er denne evna utgongspunktet for dei forteljingane vi fortel om oss sjølv gjennom fotballen, fotballens grunntekstar, så å seie, og som, av grunnar eg straks skal freiste å gjere greie for, framstår som særskilt relevant akkurat i dagens samanheng. Eg står ved breidda av Glomma, Noregs lengste og kulturelt og økonomisk viktigaste elv, som her, ved Fredrikstad, renn ut i Oslofjorden. Det var elva som, i tida frå 1860-talet og framover, utgjorde grunnlaget for byens vekst, i det sagbruk- og teglverksindustri vart etablert her, side om side. Etter kvart kom òg betydeleg mekanisk industri. På byrjinga av 1900-talet, i takt med den unge norske nasjonens veksande ry som sjøfartsnasjon, etablerte Fredrikstad Mek. Verksted seg som eit leiande skipsverft ikkje berre i Noreg, men i heile Norden. Då FFK frå 1930-talet av etablerte seg som landets leiande fotballklubb, var klubbens heimby med andre ord alt ein av landets leiande industribyar, og såleis oppstod den mest klassiske av alle klassiske fotballkulturelle kombinasjonar, kjent både frå fotballens heim-øy Storbritannia og frå det europeiske kontinentet: Kombinasjonen av fotball og industri. Diskusjonen om kor vidt fotball verkeleg først og fremst er ein «arbeidarklasseidrett» er for kompleks og vidtfemnande til å førast i det omfang den fortener her, men det som iallfall er sikkert, er at det er uhyre attraktivt for ein kvar fotballklubb å kunne knyte sin eksistens til den industrikulturen som dreiv samfunnsutviklinga på den tida fotballen etablerte seg som ein lidenskap for dei store massane. Ingen fotballklubb med respekt for seg sjølv ville finne på å fornekte ei slik tilknyting viss dei har ei, og ganske mange klubbar som i svært avgrensa grad har slik tilknyting freistar like fullt å påberope seg ei. FFK er heller ingen arbeidarklubb per se – tvert om hadde jo klubben sin første gullalder i den tida då norsk idrettsliv var delt mellom borgarleg idrett og arbeidaridrett, og deltok då på borgarleg side – men liksom i byar som Sunderland, Dortmund eller Saint-Étienne er det nær sagt umogleg å ikkje sjå fotballklubben som det fremste uttrykket for Folkets draumar og håp, og liksom i desse byane er det vanskeleg å tru at det er heilt tilfeldig at samfunnsutviklinga speglar seg i fotballklubbens opp- og nedturar. I 1988, fire år etter at FFK opplevde ein av dei mest bittersøte sesongar i norsk fotballhistorie, i det dei vann sin tiande cuptittel etter triumf (etter omkamp) over Viking samstundes som dei rykka ned, stengte Fredrikstad Mek. Verksted portane for godt, knekt av konkurransen frå asiatiske verft. Det skulle ta tjue år frå nedrykket til klubben atter var attende på norsk fotballs øvste nivå, og i mellomtida hadde byen Fredrikstad, som så mange tradisjonelle industribyar, for lengst måtta gjennoppfinne seg sjølv i tråd med den nye tids krav. Her, langs elva, kor sagbruka og teglverka ei gong låg tett ved kvarandre, ligg no restaurantane og barane like tett, som eit svært eksplisitt, nærast påtrengjande uttrykk for det moralsk diskutable faktum at moderne byars sjølvbilete først og fremst kjem til syne gjennom det diffuse konseptet «livskvalitet», snarare enn gjennom arbeid og produksjon, slik det var i ei for lengst svunnen tid. Og når eg skodar over Glommas blanke vatn mot Kråkerøy-sida, ligg Nye Fredrikstad Stadion der, innkapsla i skjelettet av det som ei gong var Fredrikstad Mek., det fremste symbolet på kva Fredrikstad var, er og ynskjar å vere, eit amalgam av tradisjon og modernitet. Stadion opna portane i 2007, året etter at FFK feira sin hittil siste tittel (cupfinaletriumf igjen, denne gong over Sandefjord). På den tida var vyane for klubben store, Fredrikstad skulle atter etablere seg som eit maktsentrum i norsk fotball. Innleiingsvis gjekk alt tilsynelatande som det skulle: Folket strøyma til stadion, klubben vart eit av dei mest markante eksempla på den boomen norsk klubbfotball opplevde på 2000-talet, og i 2008 tok FFK seriesølv, klubbens beste prestasjon i seriesamanheng sidan dei tapte tittelen på målforskjell til Viking i 1972. Men denne framifrå prestasjonen kunne òg lesast som eit ondt varsel: Året etter nesten-gullet rykka FFK, på nærast uforklarleg vis, nemleg ned for aller første gong, og sanneleg skulle ikkje den same dystre soga gjenta seg 36 år seinare. For å leggje skam til skade tapte dei heller ikkje mot kven som helst i kvalifiseringa, men tvert imot for Sarpsborg 08, denne forunderlege nykonstruksjonen av ein veslebror i fotballfylket Østfold. Samstundes byrja det å verte klart at FFKs nye stadion – resultatet av eit komplisert samarbeid mellom klubben og grunneigaren Værste AS, eit samarbeid det vil føre for langt å gå inn på i detalj her, men som har vore grundig og kritisk skildra i Josimar tidlegare (utgåve 6/2012) – var i ferd med å verte eit svært kostbart prosjekt for klubben. Det faktum at Værste, og ikkje klubben sjølv, var hovudeigar, medførte svært høge leigekostnader, i tillegg til kostnadene i samband med sjølve byggjinga. I 2014 kjøpte Fredrikstad kommune anlegget, som hadde kosta 223 millionar kroner å byggje, for drygt ein tidel av byggjeprisen og knapt ein tredel av anleggets tekniske verdi. Slik overlevde FFK stadionprosjektet, men i fjor, ti år etter at stadion opna, rykka klubben ned frå Obos-ligaen. Det betyr at vi i dag har ein klubb på norsk nivå tre med større tilskodarkapasitet enn Premier League-klubben Bournemouth, Ligue 1-klubben Amiens og La Liga-klubbane Eibar, Huesca og Leganés, men det betyr òg at Fredrikstad er den fotballbyen i Noreg, ja kanskje sågar i heile Norden, med sterkast sjølvhevdingsbehov. Det er dette behovet som kjem til uttrykk i dag.
Flora Pizza & Grill
Ein fotballkamp er ein manifestasjon av heimelaget og dets tilhengjarars sjølvforståing. På stadion gjev ein til kjenne kven ein er og kor ein høyrer heime i verda. Men òg bortefansen har sin paradoksale plass i denne manifestasjonen. Vi ruslar difor den korte vegen til Flora Grill & Pizza, kor ryktet fortel at den harde Moss-kjernen skal samlast før kamp. I det vi nærmar oss, får vi auge på eit staseleg norsk flagg påsydd inskripsjonen «MOSS FK», og forventningane stig, men innføre portane viser det seg at kun tre (!) Moss-supportarar har funne sin plass. Dei tre – Tormod Ulsnes, Tormod Kristiansen samt sonen til sistnemnte, Filip, ein svært forstandig ung mann som sjølvsagt les Josimar – er til gjengjeld usedvanleg hyggjelege, iallfall så lenge du ikkje heiar på Fredrikstad Fotballklubb. Dei har respekt for Sarpsborg 08 og det klubben har fått til, men FFK ynskjar dei inkje godt. Sjølv om klubbane kun unnataksvis har befunne seg på same nivå i seriesystemet, er rivaliseringa sterk, og vert kanskje opplevd aller sterkast av mossingane, ettersom Moss FK unekteleg er veslebror i forholdet, ein av svært få veslebrør i fotballverda som har spelt europacup mot både Real Madrid og Bayern München. Det er uhøfleg å spørje menn om alderen, men det er opplagt at både Tormod og Tormod var unge då Moss opplevde si stordomstid på 1980-talet og verdsstjerner tråtte graset på Melløs, og som alle fans av klubbar som har hatt ein gyllen epoke, drøymer dei sjølvsagt om at dei gylne tidene ein dag skal kome attende. Samstundes er dei realistar. Moss er nyopprykka i PostNord-ligaen og må først og fremst sørgje for å halde plassen denne sesongen. Å byggje klubben opp igjen vil ta tid. Dei håpar sjølvsagt på siger i dagens kamp, men har ingen problem med å erkjenne at heimelaget er storfavorittar. FFK har eit langt større budsjett og følgjeleg betre spelarar, påpeiker Filip. Hans vurdering er at Moss er solide defensivt, men manglar kvalitet framover på banen. Det er så fint å sitje slik i lag med fotballkjennarar, samtale om kjærleiken til spelet og eins klubb på tvers av generasjonane, og sidan mor mi har lært meg at det alltid er best å vere ærleg, skal eg tilstå at eg har utvikla ein viss, uventa sympati for dei gule og svarte før vi forlet Flora Pizza & Grill.
Tilbake ved elvepromenaden myldrar det no av folk, alle unntatt ekstremt få festpryda i raudt og kvitt. Vi følgjer straumen over brua til Kråkerøy-sida og stikk innom Båthuset, som, slik namnet jo sterkt antydar, er eit gamalt båthus, no forvandla til ein stad kor ein kan nyte kjølige forfriskningar medan ein ser og vert sett. I folkemengda støyter vi på Bjørn Johannessen. Han er 79 år (ja, vi spør om alderen, sjølv om det er uhøfleg) og avhengig av rullator for å kome seg omkring, men har vore fast inventar på Fredrikstad stadion (gamal og ny) sidan 1955(!), har òg bak seg ein periode som dagleg leiar i klubben, og er framleis til stades på dei aller fleste heimekampane. Det er ikkje fritt for at eg kjenner ein viss historisk ærefrykt i møte med ein slik veteran. Bjørn har vore augevitne til at Bjørn Borgen, «Snæbbus» Kristoffersen og Roar Johansen slo gjennom i norsk toppfotball! Han har følgt alle klubbens opp- og nedturar dei siste seksti åra, og entusiasmen er stadig like sterk. Han går generøst med på å verte fotografert, samstundes som han med fast røyst kunngjer at FFK «heilt garantert» kjem til å vinne dagens kamp: «3-0! Minst!», fastslår han før han bevegar seg vidare i retning stadion. Straks etterpå møter vi ein heldig kar som er innehavar av eit verkeleg klenodium, nemleg ein praktfull skinn-cap med fotballmønster, signert av samtlege spelarar frå det triumferande cupfinalelaget anno 1984. Her er namnetrekka til målkongen Jørn Andersen, kanonskyttaren Per Egil Ahlsen, son av sin far, «Snæbbus», Atle Kristoffersen, og mange fleire. Han fortel at han vanlegvis ikkje brukar å ha på seg capsen på kamp, men akkurat i dag syntest han det passa seg. På spørsmål om han kunne tenkt seg å selje klenodiet, svarer han sjølvsagt eit klokkeklart nei, men legg til at han kunne vurdert å gjere det viss det var til inntekt for ei god sak, for eksempel kreftsaka. I så tilfelle ville det garantert ikkje mangle potensielle kjøparar, for eigaren meiner capsen er den einaste i sitt slag! (Amatørmessig nok gløymer vi å notere namnet til denne mannen i alt mylderet, så viss du les dette, cupfinalecapsens eigar, er det berre å beklage på det sterkaste!)
Staseleg arbeidslokale
Det er på tide å kome seg på kamp. På vegen møter vi ein liten skare unge menn som freistar å introdusere moderne supporterkultur, i form av pyroeffektar, for fotballtradisjonsbyen Fredrikstad. Ekko av høglytte smell gjallar frå dei gamle verkstadhallane som utgjer Fredrikstad stadions eksteriør, medan tung, grå røyk breiar seg over pølsebodane, kor byens pølseseljarar har årets i særklasse travlaste dag. Vi finn akkrediteringskontoret kor vi vert akkreditert – Gulliksen får ein gild, gul vest og løyve til å opphalde seg på indre bane, bak måla, medan eg vandrar opp stadions bratte trapper mot sjølvaste pressetribunen! Ein halvtime før kampstart er tribunane i ferd med å fyllast opp. Det er eit betagande syn. For uansett kva ein måtte meine om prosessen kring stadionbyggjinga, kan ein ikkje nekte for at stadion i seg sjølv er eit svært vellukka anlegg, både estetisk og praktisk vurdert. Og viss du ikkje vil ta mitt ord for dette, kan du ta ordet til bror min, Even, Josimar-skribent, stadion-ekspert og førsteamanuensis ved Arkitektur- og designhøgskolen i Oslo, som meiner at Nye Fredrikstad stadion er flottast av alle nye anlegg i norsk fotball. I dette ligg, trass alt, ein potensielt stor styrke for FFK, for ein skal ikkje undervurdere effekten av eit slikt staseleg arbeidslokale, når det gjeld å trekkje til seg spelarar av god kvalitet i konkurranse med andre klubbar. Samstundes kan eg ikkje fri meg frå å tenkje at det er mange grå kvardagar i PostNord-ligaen, dagar då sola ikkje skin og det ikkje vert sett publikumsrekord, og at stadion må fortone seg ganske annleis når dei fleste av dei 12 500 publikumsplassane står tome.
Spelarane stillar seg opp i sine utgongsposisjonar på banen, domaren bles i si fløyte, kampen tek til. Som venta pressar heimelaget hardt frå start, og når den finske høgrekanten Joona Veteli sender FFK i leiinga etter ni minutt, eksploderer publikum i takksam jubel, slik publikum er meint å gjere. Men her kan eg diverre ikkje unngå å måtte gje uttrykk for krass kritikk: Arrangementsavviklinga på Fredrikstad stadion er for øvrig prikkfri og står til Laud, men kva i Herren Jesu Kristi Nasaréarens heilage namn kan vere poenget med å spele idiotisk «musikk» straks etter scoring, overdøve publikums jubel og såleis tøme fotballens magiske augneblink for all sin magi? Dét er iallfall ikkje åtferd i samsvar med den fotballkultur klubben og byen så iherdig freistar å demonstrere at den innehar.
Etter scoringa held FFK fram med å dominere banespelet, og let til å ha kontroll på kampen, sjølv om gjestane stundom freistar seg på kontringar, som imidlertid mislukkast. Mi vurdering er at unge Filip si vurdering av Moss-lagets styrkar og veikskapar er heilt korrekt. Etter kvart glir eg inn i ein slags mediterande tilstand, kor eg eigentleg ikkje konsentrerer meg om noko som helst bortsett frå den evige erfaringa av kor deilig det er å ganske enkelt sjå på fotball i levande live, korleis ballen går frå mann til mann etcetera, trass i at dette altså er PostNord-ligaen, det tredje øvste nivået i norsk fotball, og at kvaliteten på spelet følgjeleg er variabel. Likevel er dette ein fin fotballkamp, som er vederkvegande å vere vitne til, sjølv om den ikkje betyr noko som helst for meg personleg, og det slår meg atter ei gong at nettopp dette er ei hovudårsak til at fotballen har den makta den har over våre sinn. Fotball har mange verdiar, men den viktigaste verdien i fotball er fotballen i seg sjølv, og verdien av fotballen i seg sjølv består svært enkelt forklart i spelets særeigne evne til å, i langt større grad enn nesten alle andre idrettar, engasjere uansett nivå.
Den nest-viktigaste verdien i fotball er, som eg håpar det kjem fram i denne teksten, fotballens evne til å skape samhald og tilknyting. Dette kan gjelde både innad i eit lag, og mellom laget og dets publikum. Det er difor så godt som alle fotballklubbar freistar å finne forankring i historia, ikkje berre fotballmessig, men òg meir ålment. I Fredrikstad kjem dette til uttrykk ikkje berre på det metafysiske plan, men òg reint fysisk, i og med at klubben bokstaveleg tala har heimen sin i den gamle mekaniske verkstaden, det mest kjente symbolet for byens tradisjonelle industrikultur. Samstundes er dette unekteleg ei postmoderne haldning til historia, som òg kan studerast i kritisk ljos. For kva er det eigentleg ein feirar når ein feirar eit fenomen som for lengst er borte og som aldri kjem attende, når ein knytar sin moderne identitet så tett opp mot ei mytisk fortid? Slike spørsmål grunnar eg på når eg står utanfor stadion i pausa, og kikar opp på dei store kranene som kneisar over arenaen og byen, som mektige, men uforklarlege etterlatenskapar frå ein for lengst forsvunnen sivilisasjon.
Feirer som Messi
Moss gjer eit ærleg forsøk på å kome tilbake i kampen etter pause, det skal dei ha. Dei presterer mellom anna eit praktfullt, om enn noko heldig, kanonskot i stolpen, og hjarta set seg ein augneblink fast i halsen hjå det trufaste heimepublikum. Etter dette vert stemninga, som har vore feststemt, men avslappa, merkbart meir anspent, men stig igjen i det speaker kunngjer det offisielle tilskodartalet, som er 10 413, soleklar ny publikumsrekord på norsk nivå tre. Faktisk er det kun ein einaste kamp i det ganske land som trekk til seg fleire tilskodarar denne dagen – eliteseriekampen mellom tittelforsvarar Rosenborg og Stabæk på Lerkendal. Det er all grunn til å vere imponert. Men publikumsrekorden i seg sjølv er lite verd viss ikkje FFK maktar å halde følgje med Raufoss som tronar på toppen av tabellen, og sjølv om dei stadig er det førande laget, og ein såleis ikkje akkurat kan hevde at ei utlikning ligg i lufta, veit samtlege tilstadeverande at det kun skal til ein einaste skjebnesvanger feil før ballen ligg i nettet bak heimelagets fortvilte målvakt, og dei gul-svarte tilreisande kan juble over å ha spolert festen for sitt sigerssikre vertskap. Det ville vere ei overdriving å hevde at publikum sit på nåler, men den gemyttlege partystemninga som prega både timane før kampen og første omgang er no borte, erstatta av den paradoksale kollektive sinnstilstanden som alltid oppstår når eit heimelag leiar 1-0, og alt alle vil, er at kampen skal vere over. Den sjølvmedvitne demonstrasjonen av «fotballkultur» vert fortrengt av fotballen i seg sjølv. Eigentleg er det godt å vere vitne til, for det demonstrerer at folk i Fredrikstad ikkje berre har fotballentusiasme, men òg fotballfornuft. Lokalpatriotiske kraftprestasjonar har sin verdi, men den verdien er trass alt liten samanlikna med tre poeng og fortsatt håp om opprykk til den forjetta OBOS-ligaen. Avgjerda i kampen fell ti minutt før slutt, i det innbytaren Rocky Lekaj – mest kjent for å vere svaret på det klassiske fotballquiz-spørsmålet «Kven er den yngste nordmannen som har spelt ein kamp i det engelske ligasystemet?» (for Sheffield Wednesday i 2007) – set inn ein retur, og feirar, Lionel Messi-style, ved å halde opp drakta med nr. 10 på ryggen for den vesle kolonien mossekråker på stadion. Andreas Aalbu legg på til 3-0 på overtid, og såleis får Bjørn Johannessen rett i sin resultatspådom. Dei gamle er, som kjent, alltid eldst.
Kampen er over, heimelaget har vunne, publikum går lukkelege heim. Dei har gjennom praksis, før og under kamp, demonstrert at Fredrikstad har fotballkultur, og det kjennest heilt sikkert både godt og viktig. Samstundes er den brutale sanninga at FFK framleis er eit PostNord-ligalag, og vil måtte kjempe knallhardt heile hausten om opprykk frå ei rekordjamn avdeling. Dét er, når alt kjem til alt, uendeleg mykje viktigare enn alle publikumsrekordar og all raud-kvit party-patriotisme. For størst av alt er fotballen.
