Østerriksk fotball kan minne om topografien i landet. Gjennom historien har de hatt noen virkelige topplag, men i 1982 sank landslaget så dypt som det er mulig for et fotball-landslag å synke.
Tekst Nils Henrik Smith
25. juni 1982. Vi befinn oss i Spania, kor VM i fotball finn stad. Siste kamp i gruppe 2. Algerie har slått Vest-Tyskland, Austerrike har slått Algerie, og Algerie, Austerrike og Vest-Tyskland har alle slått Chile. Som ein forstår, har Fifa organisert turneringa slik at kampane i første gruppespels siste runde ikkje vert spelt på likt, noko som har ført til at dei to germanske naboane står overfor følgjande moralfilosofiske problemstilling: Austerrike og Vest-Tyskland går begge vidare viss og berre viss Vest-Tyskland slår Austerrike 1-0. Alle andre resultat vil sende Algerie vidare på eitt av laga si bekostning. Kva bør Austerrike og Vest-Tyskland gjere? Svaret dei kjem fram til, ville neppe tilfredstilt verken Kant eller Wittgenstein, for å seie det slik. (Nietszche, derimot, ville muligens syntest det var eit storarta svar). Etter ti minutt scorar den vest-tyske tanksenteren Horst Hrubesch. Deretter opphøyrer alle kamphandlingar. Møtet mellom dei to tradisjonelle erkerivalane utartar til ein orgie av tversoverpasningar på eigen halvdel, det vert sett verdsrekord i tilbakespel til keeper – på tribunen er stemninga, mildt sagt, noko amper. Spanjolane ausar sine mishagsytringar over laga. Forarga algirarar viftar med tjukke pesetas-bunker. Ein vest-tysk tilhengjar brenn flaget sitt i protest. Den vest-tyske fjernsynskommentatoren Eberhard Stanjek konstaterer at det heile er «ei skam» før han går til spontanstreik, ein sjølvpålagt hald-kjeft-aksjon. Hans austerrikske kollega Robert Seeger oppmódar sjåarane til å slå av fjernsynsapparatet. Tida går, ingenting hender, skandalen er eit faktum. Vest-Tyskland – Austerrike 1-0. På veg ut frå stadion vert spelarbussane bombardert med stein og bananar(!). «Kampen» vil for alltid verte hugsa som Ikkje-angrepspakta frå Gijón. Ei spansk avis meinte dog å kunne høyre historias dystre vingesus over Estadio El Molinón, og kalla det som hende El Anschluss.
Høge fjell og djupe daler
Austerrike er ein besynderleg nasjon. Alpene kneisar majestetisk mot himmelen. Pittoreske småbyar ligg på rekkje og rad langs der schönen, blauen Donau. I Wien kan du nyte sachertorte på kultiverte caféar og danse Strauss-vals til den lyse morgon med fagre ungmøyer med fletter og bollekinn. I dette tilsynelatande så sympatiske landet er dét å halde småbarn innesperra i årevis i hemmelege kjellarrom tydelegvis ein folkesport. I første band av storverket Bestialitetens historie lét Jens Bjørneboe sin forteljarperson verke som rettstenar i alpebyen Heiligenberg. Her er hans vurdering av lokalbefolkinga: «Det finnes absolutt ingen uskyld i dem. De er i stand til å gjøre hva som helst mot et medmenneske. […] Det hender at de har slått mennesker i hjel på utsøkte og smertefulle måter, bare for å more seg og fordrive tiden. […] Selvfølgelig finnes der unntagelser, men stort sett er de slik.» No skal ein jo ikkje ukritisk lytte til ein nevrotisk nordmann – det veit eg godt, eg er trass alt ein sjølv – men den bjørneboeske framstillinga finn støtte hjå profesjonelle austerrikske misantropar som Tomas Bernhard, Jelfride Jelinek og Michael Haneke, kunstnarar viss definerande kvalitet er ein iskald forakt for menneskeslekta, viss verk er velsigna på hatets alter. Alle kulturar har, naturlegvis, gode og mindre gode sider, men Austerrikes verkar, sett utanfrå, er prega av ein særmerkt nasjonal-schizofreni. På den eine sida er det heimlandet til Mozart, Ingeborg Bachmann og Andi Goldberger. På den andre sida er det óg heimlandet til Opus («Life is life – na-NA-nanana!»), Josef Fritzl og, vel, ein mislukka landskapsmålar med bart. Sidan denne teksten alt har antatt ein viss filosofisk karakter, høver det kanskje best å seie det med Kierkegaard: Austerrike er hinsides godt og ondt.
Kva har så dette med fotball å gjere? Svaret er, som alltid: Alt. For å forstå moderne austerriksk fotball, må vi forstå Ikkje-angrepspakta frå Gijón, og for å forstå Ikkje-angrepspakta frå Gijón, må vi forsøke å forstå Austerrike.
Vest-Tyskland hadde, når alt kjem til alt, gode grunnar til å leggje seg bakpå og trille ball i Gijón. Dei leia 1-0, eit resultat som ville sikre dei gruppesigeren, det var sikkert varmt og såleis fornuftig å forsøke å spare krefter. Men Austerrike? Korleis kunne dei finne på å audmjuke seg sjølv slik framføre heile verda sitt åsyn? Fire år tidlegare, i Argentina, hadde dei – trass i at dei på dét tidspunktet sjølv var utslått – spelt ein av austerriksk fotballs beste kampar gjennom tidene, slått Vest-Tyskland 3-2 og såleis hindra dei regjerande meistrane i å gå vidare i turneringa. Då dei returnerte til Wien, vart Herbert Prohaska, Hans Krankl og dei andre heltane frå Córdoba mottekne som, vel, heltar. Dei hadde ikkje berre slått Vest-Tyskland, dei hadde gravlagt eit nasjonalt kompleks med røter attende til mellomkrigstida. Ja då, vi skal prate politikk, igjen, det er ikkje til å unngå, eg beklagar.
Das Wunderteam
I første halvdel av 1930-åra hadde Austerrike eit framifrå lag. Inspirert av den store Jimmy Hogan – tidenes ubestrideleg viktigaste fotballtrenar – under leiing av den visjonære Hugo Meisl og med ballgeniet Mattias Sindelar på topp, var das Wunderteam storfavorittar til å vinne VM i 1934, noko dei kanskje óg ville gjort viss det ikkje var for den foraktelege svenske dommaren Ivan Eklind. Han lét seg invitere til å nyte eit måltid i lag med ingen ringjare enn Benito Mussolini, kvelden før semifinalen mot vertsnasjonen Italia. Big Muzzy hadde sikkert mange lure tips å dele med Eklind, for eksempel om korleis han kunne oversjå eit soleklart angrep på keeper i situasjonen som førte til det italienske vinnarmålet. Il Duce var iallfall så nøgd med Eklind sin innsats at han føreslo at svensken burde få døme finalen óg – eit forslag Fifa, patetiske ynkryggar då som no, sjølvsagt godtok. Eit demoralisert Austerrike tapte bronsefinalen mot – du gjetta det – Tyskland (som dei hadde slått 6-0 i Berlin i det førre møtet mellom laga).
Samstundes var heller ikkje tyskarane heilt nøgde. Dei misunte Mussolini og dei italienske fascistane den storslagne propagandatriumfen på heimebane. Men så kom dei på at det jo var kun to år til dei sjølv skulle arrangere Olympiske Leikar i Berlin. Kvifor ikkje berre vinne OL-gull? tenkte dei, og dei nikka til kvarandre og såg at alt var godt. Men dei hadde gløymt å gjere rekning med ein viss Magnar Isaksen frå Lyn og Kristiansund. Han senka den tyske panzerkryssaren med to velplasserte treff, til mishag for ein særs foruretta herre med bart som var til stades på sitt livs første fotballkamp. Det høyrer med til historia at Hitler eigentleg hadde tenkt seg på folkesporten roing denne dagen, men lét seg overtale av ein svært engasjert Goebbels til å sjå fotball i staden. (Dei tyske roarane tok fem gull av sju moglege, dette til orientering.)
Austerrike deltok sjølvsagt óg i OL, slo Egypt og tapte for Perú etter ekstraomgangar. Men austerrikarane la inn protest, fordi (hevda dei) talrike peruanske tilhengjarar hadde storma banen under ekstraomgangane, og ein av desse tilhengjarane var visstnok utstyrt med det kjende verkemiddelet revolver. Kvifor peruanarane skulle gjere noko så himmelropande idiotisk er ikkje godt å seie, men det er ei kjensgjerning at den norske kampleiar Thoralf Kristiansen annullerte tre (!) peruanske scoringar i løpet av ekstraomgangane, før han omsider godkjende to i kampens fire siste speleminutt. (Kanskje hadde han fått auge på mannen med revolveren?) Den Internasjonale Olympiske Komitéen innkalte partane til møte for å drøfte saka, men peruanarane møtte ikkje opp, fordi dei hadde vorte hindra i trafikken av ein nazi-parade (nazistar likar paradar). Komitéen tok følgjeleg Austerrike sitt parti i konflikten, og avgjorde at kampen skulle spelast på nytt. Då peruanarane høyrde dette, vart dei brennande harme, trekte heile sin delegasjon frå Leikane og overtalte sine colombianske frendar til å gjere det same. Slik gjekk det til at Austerrike vann ein kamp dei hadde tapt, gjekk vidare til semifinalen kor dei slo Polen før dei tapte finalen mot Italia. Synd, men likevel: Sølv vart vurdert som ein sterk prestasjon. Austerrikarane hadde trass alt ikkje kunna stille med sine beste menn, på grunn av det olympiske amatør-reglement. Sindelar og andre sentrale spelarar frå das Wunderteam trekte rett nok på åra no, men austerriksk fotballs framtid syntest like fullt ljos.
Det var ho diverre ikkje. Tyskarane, frustrert over si manglande evne til å vinne internasjonale fotballturneringar, tenkte så det knakte i halvtanna år, inntil einkvan fekk ein lur idé: Kva viss vi berre tek og annekterer vårt meir talentfulle naboland Austerrike? Då kan vi bruke deira spelarar i tillegg til våre eigne! Ge-ni-alt! Som tenkt, så gjort. Nazistane marsjerte inn i Wien på sitt uforlikneleg sjarmerande vis i mars 1938, og Austerrike oppheldt midlertidig å eksistere. Sindelar, ein ihuga sosialdemokrat, hadde sjølvsagt ikkje til hensikt å spele for det nazistiske Tyskland, og i fall dei høge herrar ikkje hadde fatta poenget, gjorde han det klart under ein «venskapskamp» mellom eit all-tysk lag og ein såk. Ostmark-ellevar i april: Gong på gong spelte han seg til store sjansar, og gong på gong rulla han ballen stille og roleg utanfor stolpen, noko som vart oppfatta som eit hån mot nazistane. Like fullt: Ni andre austerrikske landslagsspelarar var med i den tyske troppen til VM i Frankrike. No skulle verda få sjå!
Og dét fekk verda. Det dei fekk sjå, var eit tysk lag som spelte elendig og hadde flaks som klarte uavgjort mot Sveits i første runde. Sveits’ landslagssjef var austerrikaren Karl Rappan, oppfinnaren av det defensive Verrou-systemet, forløparen til Catenaccio. Men Sveits kunne óg angripe, og vann omkampen 4-2. Det einaste Tyskland fekk ut av heile Anschluss (fotballmessig, i det minste) var den udugelege eller/og ondsinna austerrikske dommaren Alois Beranek, som slo eit slag for Hitler/Mussolini-alliansen ved å annullere den edle og vakre Arne Brustad si scoring mot Italia fem minutt før slutt i Marseille, ei scoring som ville gjeve Noreg ein høgst fortent siger. (Sverige, derimot, malapropos, fekk ein sjanse til å gjenopprette si tapte ære. Eklind hadde gjort skam på dei i 1934, og under Berlin-OL presterte dei å tape mot Japan, eit nederlag så traumatisk at somme spelarar ved heimkomsten visstnok hadde skilt kring halsen kor det sto: «Eg spelte ikkje mot Japan». Svenskane skulle møtt Austerrike i første runde i VM, men sidan Austerrike ikkje eksisterte lenger, fekk dei walkover og kunne glede seg til kvartfinale mot Romania. Men Romania tapte, til ålmenn forvirring, mot Cuba etter omkamp. Sverige tapte ikkje mot Cuba. Dei vann 8-0 – den største sigeren i VM-historia til då, og berre overgått tre gonger seinare – og var i semifinalen. Der fekk dei ein fotball-leksjon av Ungarn (1-5), og det same gjentok seg i bronsefinalen mot Brasil (2-4), men Sverige hadde teke det første skrittet på vegen som gjorde landet til ei fotballstormakt etter krigen.)
Målfest og mørketid
Krigen, ja. Kjedeleg episode. Eg veljer difor å støtte meg til den store ungarske trenaren Bela Guttmann, som skreiv følgjande i sin sjølvbiografi: «Så mykje er skrive om desse forferdelege åra med sorg og øydeleggjingar. Det ville såleis vere overflødig å plage lesarane med slike detaljar!»
Etter krigen, derimot, vart Austerrike Austerrike igjen, og utover 50-talet hadde dei, med spelarar som Ernst Happel, brørne Alfred og Robert Körner, den vidgjetne Ernst Ocwirk m.fl., eit nytt storlag på gong. Dei kom seg greitt til kvartfinalen i VM i Sveits, og skulle møte vertsnasjonen. Etter 18 minutt var stillinga 3-0 til Sveits. 16 minutt seinare: 6-4 til Austerrike. Sveitsarane reduserte før pause, men trass i at målvakten Kurt Schmied hadde heteslag, knapt kunne sjå og ikkje visste kor han var, klarte austerrikarane på eit eller anna vis å halde ut. Sluttresultatet – 7-5 – er framleis det målrikaste resultatet i VM-historia. På grunn av Schmied sitt heteslag valde Austerrike å byte målvakt før semifinalen. Dét skulle dei kanskje ikkje gjort, for dei tapte 1-6! Og kven tapte dei 1-6 mot, om du tør spørje? Vel, Vest-Tyskland, sjølvsagt. Dei revansjerte seg ved å slå eit briljant Uruguay i bronsefinalen (3-1), men tapet mot Vest-Tyskland svei, ikkje minst fordi vest-tyskarane sensasjonelt gjekk hen og vann finalen over Ferenc Puskás’ Magiske Magyarar. Austerrikarane følte at dei óg skulle hatt (minst) eitt VM-gull, og at dei germanske rivalane no triumferte, vart nesten for mykje å bere.
Trass i talentet som ubestrideleg var der, gjekk austerriksk fotball inn i ei mørketid. Dei tok kun eitt poeng under VM i Sverige i 1958, og deretter kom dei ikkje til noko sluttspel på tjue lange år. Dei hadde gode enkeltresultat – dei vann på Wembley i 1965, Englands siste tap før dei vart verdsmeistrar på heimebane året etter – men makta ikkje å prestere over tid. Så, på midten av 70-talet, sto ein ny generasjon spelarar fram. Krankl. Prohaska. Walter Schachner. Desse spelarane var ikkje tyngja av fortidsbøra på same vis som sine forgjengarar. (Utan å psykologisere altfor mykje, er det vel ikkje heilt utenkjeleg at dette, iallfall delvis, var fordi dei var for unge til å ha noko minne om 30- og 40-talets realpolitiske skjenslar?) I alle fall: Dei var ubesigra i kvalifiseringa til VM i Argentina i 1978, og i første gruppespel gjorde dei kort prosess med Spania (2-1) og Sverige (1-0). Effektivt og økonomisk. Dei tapte siste kamp mot Brasil, men gjekk like fullt vidare som gruppevinnar. Nye tap følgte mot Nederland – no trent av 50-talets austerrikske storspelar Ernst Happel – og Italia, men dét var underordna. Alle venta på oppgjeret mot Vest-Tyskland, sjansen til å slå desse hersens tyskarane for første gong på 42 år, til å hindre arvefienden i å ta medalje i sitt fjerde VM på rad. Dei greip sjansen, og ville vore sikra evig legendestatus – viss berre det som hende fire år seinare, ikkje hadde hendt.
Ja, alt dette bringjer oss attende til Ikkje-angrepspakta frå Gijón. Korleis kunne dei late det skje? Korleis kunne Austerrike, den kreative angrepsfotballens europeiske moderland, spele for å tape, mot Vest-Tyskland, av alle lag? Ja, ein plass i andre runde sto på spel, men var det ikkje betre å (eventuelt) gå ut med ære enn å avansere i skam? Eit kjernespørsmål i litteraturen om Ikkje-angrepspakta var ei uttalt pakt, eller om kampen berre vart slik den vart fordi resultatet passa begge lag. Schachter hevdar at somme spelarar (han nemner ingen namn) avtalte å «spele» for 0-1 i pausen, men Ikkje-angrepspakta var ein realitet lenge før det. Schachter forsøkte – til sin evige ære – å utlikne, men han hadde ingen av lagkameratane med seg. Den vest-tyske forsvarssjefen Karlheinz Förster sa at han syntest synd på dei algirske spelarane, fordi det såg ut som avtalt spel(!) Men han sa óg: «Ja, det var ei ikkje-angrepspakt.» Kven skal ein tru på, Karlheinz eller Förster? Hans Tschak, leiaren for den austerrikske VM-delegasjonen, sa: «Naturlegvis vart det spela taktisk i dag», kanskje den mest absurde eufemismen i fotballhistoria. Tshack viste seg deretter som eit naturtalent i xenofobisk tungetale då han klaga over «sjeikar utan utdanning som har levd tre hundre år i ein oase». Og Hans Krankl, helten frå Córdoba, mannen som med sine to scoringar i 1978 løfta det vest-tyske åket frå austerrikske aksler, kva sa han? Han trakk på akslene og sa: «Eg skjønar ikkje kva ein vil [klage på]. Vi er kvalifisert [for neste runde]». Skam. Skam. Skam.
Mange år seinare kom Krankl imidlertid med ei forklaring som, trass i at ho ikkje gjer det enklare å tilgje det austerrikske sviket, kanskje gjer det lettare å forstå. «Viss Breitner, Stielike, Rummenigge og dei andre tyskarane hadde ant kor slitne vi var», sa han, ville ein forferdeleg katastrofe vore uunngåeleg». Her må ein spørje seg: Kva kunne vore ein større katastrofe enn å til evig tid vere kjent for å ha delteke i den mest ynkverdige VM-førestellinga til alle tider? Tenkte Krankl at viss dei spelte for å vinne, og endte opp med å tape stort, ville alle dei gamle kompleksa og nevrosane kome attende, at det er Austerrike sin evige lodd å tape mot (Vest-)Tyskland, og at triumfen i Córdoba kun var ei storslagen luftspegling? I så fall må ein óg spørje seg om Ikkje-angrepspakta frå Gijón handla om fotball i det heile, eller om skjenselen snarare var ein konsekvens av dei to landa sin problemfylte felles historie, og kanskje óg eit symptom på visse kortsluttingar i den kollektive austerrikske psyken?
Dét som iallfall er sikkert, er at stigmaet ved å ha vore involvert i dette groteske overgrepet mot fotballens sjel martra austerriksk (men, interessant nok, ikkje tysk) fotball i tiår. Dei trekte seg attende til skjulestader mellom høge fjell og har sidan, stort sett, halde seg der. Dei få gongene dei har delteke i sluttspel sidan Ikkje-angrepspakta frå Gijón, har det vore noko påfallande anonymt over laget, som om dei er redde for å tiltrekkje seg merksemd, fordi merksemd uunngåeleg vil føre til at einkvan, før eller sidan, byrjar tale om det som hende den 25. juni 1982. (At eg skriv denne teksten tydar jo på at dei har heilt rett.) I 1990, for eksempel, hadde Austerrike eit brukbart lag, med den finfine playmakeren Andy Herzog og kulthelten Toni Polster på topp. Rett før VM slo dei den regjerande europameisteren Nederland 3-2 i ein imponerande kamp. Men då dei kom til Italia, tapte dei audmjukt i rask rekkefølgje (0-1, 0-1), mot vertsnasjonen og Tsjekkoslovakia, før dei – symptomatisk, kanskje – tok ein meiningslaus siger (2-1) mot eit elendig USAnsk lag i siste kamp, og fór heim igjen. Tre månader seinare møtte dei Færøyane i sistnemnte sin aller første kompetitive landskamp. Før kampen sa trenaren, Josef Hickersberger, at viss dei spelte dårleg, ville dei vinne; spelte dei godt ville dei vinne 8-0. Dei tapte 0-1, og Hickersberger måtte gå. No er det inga skam å tape mot Færøyane, sjølv eit sertifisert geni som Claudio Ranieri har tapt mot Færøyane, men måten det skjedde på framsto som, vel, typisk austerriksk.
I 1998, i Frankrike, markerte Austerrike seg ved å verte svaret på eit pub-quiz-spørsmål: Kven er det einaste laget som har scora alle sine mål i eit VM-sluttspel på overtid? Polster scora mot Kamerun (1-1). Ivica Vastić scora mot Chile (1-1). Herzog scora på straffe mot Italia (1-2). Auf Wiedersehen, Österreich! Det var som om dei følte at dei ikkje hadde nokon rett til å score mål i ordinær tid, at å gjere det ville vore skammeleg, ettersom dei trass alt representerte det einaste landet som har gått aktivt inn for å ikkje score i ein VM-kamp! Dette verkar kanskje fjernt, men kven var austerriksk landslagssjef 1998, om ikkje 82-laget sin strateg Herbert Prohaska? Han gjekk for øvrig av etter ein VM-kvalifiseringskamp mot Spania seinare same år. Austerrike tapte 9-0, men forsøkte iallfall å score i den kampen.
I 2008 var Austerrike EM-vertar i lag med landet dei hadde slått 7-5 femtifire år tidlegare. Eg veit at eg såg samtlege tre austerrikske kampar under sluttspelet, men er heilt ute av stand til å hugse noko som helst frå nokon av dei. Jo, vent, ein ting: Landslagsjefen, Josef Hickersberger – mannen som tapte mot Færøyane – vart sendt på tribunen. Eg hugsar ikkje mot kven og anar ikkje kvifor. Dei tapte 0-1 for Kroatia, spelte uavgjort 1-1 mot Polen, og tapte 0-1 i siste kamp mot… Tyskland. (Denne gongen var det dog ingenting som tyda på at dei hadde til hensikt å tape, bortsett frå, kanskje, det bisarre faktum at Hickersberger i det 67. speleminutt sende innpå den tidlegare Ham/Kam-spissen Roman Kienast.
I tretti år forsøkte austerriksk fotball å trekkje eit gløymselens dunkle slør over seg sjølv, for å skjule stigmaet frå Ikkje-angrepspakta i Gijón. Men noko har hendt. I 2012 tilsette det austerrikske fotballforbundet sveitsaren Marcel Koller som ny landslagssjef. Dette førte til talrike klagemål – ein sveitsar?!? – og både Krankl og Prohaska var høglytte kritikarar. Den kritikken har dei måtta bite i seg. Under Koller har Austerrike klatra frå 85- til 11-plass på Fifa-rankingen, og kvalifiserte seg med stil til Euro 2016 frå ei vrien gruppe med Sverige og Russland. Den avgjerande kampen fann stad i Stockholm: Austerrike vann 4-1, og det svenske målet vart scora på overtid. Mannen som scora det, Zlatan, framførte etter kampen følgjande Zlataniske vers: «Gratulerer, de var det beste laget!» (Når har Zlatan nokon gong meint at eit anna lag kan vere betre enn laget til Zlatan?) Austerrike har ein bra spelarstall, med spelarar som Leicester-kulthelten Christian Fuchs, stoggaren Aleksandar Dragovic frå Dynamo Kiev, Spurs’ Kevin Wimmer, Werder Bremen-playmakeren Zlatko Junuzovic, den aldrande målkongen Marc Janko m.fl., samt, naturlegvis, ei superstjerne i David Alaba (verdas tredje beste fotballspelar). Men gode spelarar har dei hatt før óg. Det er difor ingen tvil om at Koller – outsideren – har spelt ei sentral rolle. Han kjenner seg ikkje tyngja av ei historie som ikkje er hans eiga, og ser ut til å ha klart å løyse opp dei psykiske bindingane som i mange år har hemma landslaget. I gruppe med Portugal, Island og Ungarn bør Austerrike ha alle føresetnader for å gå vidare til åttedelsfinalen, og kanskje sågar lenger. Ein ting er iallfall sikkert: Uansett kva som måtte hende, kjem Austerrike ikkje på noko tidspunkt i løpet av sommaren til å spele for å tape. Sjølv ikkje om dei skulle kome til å møte Tyskland.
Støtt uavhengig og kritisk fotballjournalistikk. Bli Josimar-abonnent i dag: KlIKK HER